(Πικρές) Αλήθειες για τις απελευθερώσεις!

Κείμενο: Χρήστος Κ. Σώκος & Δρ. Περικλής Κ. Μπίρτσας

Δασολόγοι – Θηραματολόγοι

Η εκτροφή και η απελευθέρωση θηραμάτων είναι μια κατεστημένη πρακτική στην Ελλάδα και αποτελεί μια δράση η οποία τυγχάνει θετικής ανταπόκρισης στα ΜΜΕ και στον απλό κυνηγό. Ωστόσο τα περισσότερα εκτρεφόμενα θηράματα θανατώνονται σε σύντομο χρονικό διάστημα από τους άρπαγες και ακόμα χειρότερα προκαλούν κινδύνους γενετικής υποβάθμισης και μεταφέρουν παθογόνους μικροοργανισμούς στους φυσικούς πληθυσμούς της πανίδας.

Η διεθνής εμπειρία και γνώση καταγράφηκαν σε επιστημονική δημοσίευση θηραματολόγων της Κυνηγετικής Ομοσπονδίας Μακεδονίας & Θράκης (Sokos, C.K., Birtsas, P.K. & Tsachalidis, E.P. 2008: The aims of galliforms release and choice of techniques. Wildlife Biology 14:412-422). Με βάση τη δημοσίευση αυτή, και τις διαπιστώσεις για την αποτελεσματικότητα των απελευθερώσεων στην Ελλάδα (Σώκος Χ., Μπίρτσας Π., Παπασπυρόπουλος K., Κελεσίδου Σ., Μπιλλίνης Χ. 2011. Απελευθερώσεις ορνιθόμορφων στη βόρεια, κεντρική και νησιωτική Ελλάδα. 15ο Πανελλήνιο Δασολογικό Συνέδριο), θα γίνει προσπάθεια να απαντηθούν τεκμηριωμένα κρίσιμες ερωτήσεις για τις απελευθερώσεις ορνιθομόρφων (φασιανών, περδίκων, ορτυκιών).

1) Ποιο είναι το καθεστώς εκτροφής ορνιθομόρφων στην Ελλάδα σήμερα;

Λειτουργούν λίγες δεκάδες εκτροφεία στα οποία εφαρμόζεται τεχνητή εκτροφή (χρησιμοποιούνται επωαστικές μηχανές και θερμομητέρες). Τα κρατικά εκτροφεία είναι δέκα και παράγουν ετησίως μερικές χιλιάδες πέρδικες τσούκαρ (με προβλήματα γενετικής μόλυνσης) και φασιανούς (υβρίδια μεταξύ υποειδών του Phasianus colchicus). Μερικές κυνηγετικές οργανώσεις διατηρούν εκτροφεία και μερικές άλλες προμηθεύονται πτηνά από δημόσια και ιδιωτικά εκτροφεία.

2) Ποιο είναι το καθεστώς απελευθέρωσης ορνιθομόρφων στην Ελλάδα σήμερα;

Τα ορνιθόμορφα απελευθερώνονται: 1) στις δημόσιες Ελεγχόμενες Κυνηγετικές Περιοχές (Ε.Κ.Π.) όπου και εφαρμόζεται η πρακτική του «put and take». Το 2001 στις Ε.Κ.Π. απελευθερώθηκαν 93.000 πτηνά (Υπ. Γεωργίας 2002) και 2) εντός και εκτός των απαγορευμένων για τη θήρα περιοχών. Μετά από μισό αιώνα απελευθερώσεων υβριδίων φασιανού και πέρδικας τσούκαρ στην Ελλάδα έχουν εγκατασταθεί λίγοι, μικροί ή μη βιώσιμοι πληθυσμοί σε περιοχές που τα είδη αυτά δεν υπήρχαν (Papaevangelou et al. 2001, Σώκος κ.α. 2011).

Απελευθερώσεις εκτρεφόμενων ορνιθόμορφων πραγματοποιούνται και σε περιοχές που ήδη υπάρχει άγριος πληθυσμός του είδους με αποδεδειγμένα προβλήματα γενετικής μόλυνσης και με τραγικές επιπτώσεις για τη φυσική κληρονομιά της χώρας (Barilani et al. 2007). Στη Μυτιλήνη, Χίο και Κρήτη βρέθηκε ότι οι απελευθερώσεις οδήγησαν στη μείξη του γονιδιώματος της τσούκαρ της Μεσογείου με την τσούκαρ της Κίνας! Άρα σε πολλά νησιά δεν μπορούμε να μιλάμε πλέον για «καθαρή» γενετικά τσούκαρ (Barbanera et al. 2009).

3) Ποια είναι η επιβίωση των ορνιθόμορφων μετά την απελευθέρωση;

Σύμφωνα με έρευνες στην Ευρώπη και ΗΠΑ τα μισά πτηνά τεχνητής εκτροφής πεθαίνουν την πρώτη εβδομάδα μετά την απελευθέρωση, κυρίως λόγω της μειωμένης ικανότητάς τους να αποφύγουν τους άρπαγες, να βρουν κάλυψη και τροφή. Μετά από ένα μήνα έχει θανατωθεί το 70 – 90% των πτηνών. Τα ποσοστά αυτά αναφέρονται κυρίως σε πτηνά που παρέμειναν πριν την απελευθέρωση σε πυρήνες προσαρμογής, ωστόσο όπως έχει αποδειχθεί και από ειδικές έρευνες, οι πυρήνες προσαρμογής ελάχιστα βελτιώνουν την επιβίωσή.

4) Ποια είναι η αναπαραγωγή των ορνιθόμορφων που θα καταφέρουν να επιβιώσουν;

Ένα μικρό ποσοστό πτηνών 5-10% καταφέρνει να επιβιώσει και να εισέλθει στην αναπαραγωγική διαδικασία. Τα πτηνά αυτά είναι επτά έως 23 φορές λιγότερο ικανά να αναθρέψουν νεοσσούς σε σχέση με τα άγρια. Κύρια αιτία είναι ότι τα εκτρεφόμενα πτηνά επωάστηκαν και εκκολάφτηκαν σε μηχανές οπότε δεν έμαθαν από τους γονείς τα σχετικά της φυσικής αναπαραγωγής. Επιπρόσθετα, η μη ανανέωση των γεννητόρων στα εκτροφεία με αυγά από άγριους πληθυσμούς, επιδεινώνει το πρόβλημα αυτό.

5) Εάν οι άρπαγες είναι η αιτία, δεν θα ήταν αρκετή η εφαρμογή τεχνικών μείωσης των πληθυσμών τους;

Η εφαρμογή τεχνικών μείωσης της αρπακτικότητας είναι επιβεβλημένη, Εντούτοις, δεν αλλάζει σοβαρά τα ανωτέρω ποσοστά θνησιμότητας. Η μείωση της αρπακτικότητας στα επίπεδα όπου οι αριθμοί των απελευθερωθέντων ορνιθόμορφων μπορούν να επιβιώσουν ικανοποιητικά έχει υψηλές δαπάνες και διάφορες πρακτικές δυσκολίες. Επιπλέον, πολλά είδη αρπάγων προστατεύονται και δεν επιτρέπεται να θανατωθούν, όπως και πολλές τεχνικές δεν επιτρέπεται να εφαρμοστούν.

6) Στην περιοχή μας, η επιβίωση πρέπει να είναι υψηλότερη. Βλέπω τα πτηνά κοντά στην περιοχή απελευθέρωσης όλη την ώρα. Μήπως η επιβίωση είναι διαφορετική μεταξύ των περιοχών;

Όταν το ενδιαίτημα είναι κατάλληλο υπάρχουν μερικά πτηνά τα οποία καταφέρνουν να επιβιώσουν, αλλά στις περισσότερες των περιπτώσεων αυτά είναι ανίκανα να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν έναν πληθυσμό. Για αυτό και οι απελευθερώσεις συνεχίζονται χρόνο με το χρόνο. Τελικά πρέπει να αναρωτηθούμε γιατί υπάρχει η ανάγκη επανάληψης των απελευθερώσεων εάν η επιβίωση είναι ικανοποιητική όπως υποστηρίζεται από κάποιους.

Ας εφαρμοστεί πρόγραμμα απελευθέρωσης για τρία έτη και μετά ας σταματήσει. Έχει καταγραφεί πως στις περισσότερες των περιπτώσεων δεν θα επιτευχθεί εγκατάσταση πληθυσμού.

7) Εντάξει, ίσως το ποσοστό επιβίωσης δεν είναι πολύ καλό, αλλά η μικρή επιβίωση δεν είναι προτιμότερη από το καθόλου;

Προκειμένου να διατηρηθεί ένας πληθυσμός ορνιθόμορφων, η κλώσσα πρέπει να καταφέρει να αναθρέψει τέσσερεις νεοσσούς (έως την ηλικία των δέκα εβδομάδων). Ωστόσο η τεχνητά εκτρεφόμενη κλώσσα ανατρέφει λιγότερους του ενός νεοσσού, οπότε η εγκατάσταση πληθυσμού έχει ελάχιστες πιθανότητες.

Πράγματι λίγες προσπάθειες εγκατάστασης πληθυσμού με πτηνά τεχνητής εκτροφής είχαν την επιδιωκόμενη επιτυχία. Συνήθως πρόκειται για μακροχρόνιες απελευθερώσεις μεγάλου αριθμού εκτρεφόμενων πτηνών, όπως συνέβη σε περιοχή του Τέξας, όπου εγκαταστάθηκε πληθυσμός μετά την απελευθέρωση 17.000 φασιανών στο διάστημα 1968 – 1980. Στην Πενσιλβανία όμως, η απελευθέρωση 3000 φασιανών τεχνητής εκτροφής απέτυχε να εγκαταστήσει πληθυσμό, κάτι που επιτεύχθηκε με την απελευθέρωση 1000 άγριων φασιανών που τους παγίδευσαν και μετέφεραν από άλλη περιοχή.

8) Πόσο κοστίζει η εκτροφή;

Στις ΗΠΑ και Βρετανία από $3 έως $15 ανά τεχνητά εκτρεφόμενο φασιανό τη στιγμή της απελευθέρωσης. Εάν συνυπολογιστούν όμως οι απώλειες (θνησιμότητα, αρπακτικότητα), το κόστος αυξάνεται σε $22 – $91 ανά φασιανό που μπαίνει στην τσάντα του κυνηγού. Εάν οι φασιανοί δεν αποτελέσουν αντικείμενο θήρας, αλλά αφεθούν με σκοπό την εγκατάσταση πληθυσμού, τότε για κάθε παραγόμενο απόγονο την ερχόμενη άνοιξη το κόστος θα είναι $100 – $350.

Για να γίνει αυτό κατανοητό στις ελληνικές συνθήκες: αν ένας σύλλογος απελευθερώσει 1000 φασιανούς το κόστος θα είναι περίπου 5000€, οι φασιανοί θα απελευθερωθούν υποχρεωτικά εντός καταφυγίου, στην αναπαραγωγή θα φτάσει το 5%, δηλαδή 50 πτηνά, έστω από αυτά τα 25 είναι θηλυκά. Τα 25 αυτά θηλυκά να παράγουν το πολύ 25 νεοσσούς. Δηλαδή ο καθένας από αυτούς τους νεοσσούς στοίχησε 200€ περίπου. Με 25 νεοσσούς είναι ελάχιστες οι πιθανότητες να εγκατασταθεί πληθυσμός.

Οικονομικότερη λύση είναι η σύλληψη και μεταφορά άγριων φασιανών. Το κόστος σύλληψης και μεταφοράς ενός άγριου φασιανού είναι $53 στις ΗΠΑ και 50€ – 60€ στην Ιταλία. Άρα, εάν σκοπός είναι η εγκατάσταση πληθυσμού, είναι προτιμότερο να συλληφθούν 100 άγριοι φασιανοί ή πέρδικες κατά τα τέλη του χειμώνα και να μεταφερθούν στην επιδιωκόμενη περιοχή. Η πρακτική αυτή έχει καθιερωθεί πλέον στις ΗΠΑ.

9) Ακόμα κι αν δεν είναι ενδεδειγμένη δράση η απελευθέρωση τεχνητά εκτρεφόμενων πτηνών για την εγκατάσταση, ενδυνάμωση και αύξηση πληθυσμού, υπάρχει περίπτωση να προκαλούνται κάποια προβλήματα;

Έχει αποδειχτεί ότι η απελευθέρωση εκτρεφόμενων ορνιθόμορφων μπορεί να έχει αρνητικές παρά θετικές επιδράσεις στον υπάρχον άγριο πληθυσμό, επειδή: 1) μειώνεται η αναπαραγωγική επιτυχία των άγριων ατόμων στην περίπτωση που ζευγαρώσουν με τα εκτρεφόμενα, 2) τα εκτρεφόμενα καταλαμβάνουν κατάλληλες θέσεις αναπαραγωγής χωρίς να έχουν ανάλογη αναπαραγωγική επιτυχία με αυτή των άγριων, 3) αυξάνεται η πυκνότητα του πληθυσμού με συνέπεια να μειώνεται η επιβίωση και η επιτυχία αναπαραγωγής από πυκνοεξαρτημένους παράγοντες (π.χ. προσέλκυση αρπάγων), 4) προκαλείται το ενδιαφέρον και αυξάνεται η εμπειρία των αρπάγων στη σύλληψη των ορνιθόμορφων, και 5) υπάρχει κίνδυνος να προκληθεί γενετική υποβάθμιση και μόλυνση και να μεταδοθούν ασθένειες. Εκτός των ανωτέρω άμεσων επιπτώσεων μπορεί να προκληθούν και έμμεσες επιπτώσεις μέσω της υπερθήρευσης των άγριων ατόμων και του περιορισμού των επενδύσεων στα υπόλοιπα διαχειριστικά μέτρα.

10) Πότε είναι ακίνδυνες για την άγρια πανίδα οι απελευθερώσεις τεχνητά εκτρεφόμενων ορνιθομόρφων;

Από τη στιγμή που εφαρμόζεται τεχνητή εκτροφή, δηλαδή εντατική εκτροφή, είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο πως η γενετική υποβάθμιση και η εμφάνιση ασθενειών θεωρούνται de facto κίνδυνοι. Οι απελευθερώσεις αυτό που κάνουν είναι να μεταφέρουν το πρόβλημα από το εκτροφείο στη φύση.

Επομένως οι απελευθερώσεις είναι ακίνδυνες μόνο όταν στην περιοχή δεν υπάρχουν άγριοι πληθυσμοί ορνιθομόρφων ή δεν είναι εφικτό στο άμεσο μέλλον να εγκατασταθούν τέτοιοι πληθυσμοί.

Οι περιοχές αυτές είναι ελάχιστες στην Ελλάδα, διότι συνήθως υπάρχουν έστω μικροί πληθυσμοί περδίκων ή ορτυκιού, οι οποίοι με τα κατάλληλα διαχειριστικά μέτρα μπορούν να δώσουν κυνηγετικό πλεόνασμα. Επιπρόσθετα στην Ελλάδα οι πληθυσμοί των ορνιθόμορφων έχουν ιδιαίτερη αξία ως γενετικά αποθέματα. Οπότε αν πραγματικά θέλουμε να διαφυλάξουμε τη φυσική κληρονομιά της χώρας είναι καλύτερα να περιοριστούν οι απελευθερώσεις αυτές μόνο σε συγκεκριμένες περιοχές. Οι περιοχές αυτές είναι όπου το ενδιαίτημα είναι ακατάλληλο για την υποστήριξη βιώσιμου πληθυσμού, δηλαδή σε περιοχές με εντατικές καλλιέργειες.

11) Τελικά είναι κάπου χρήσιμες οι απελευθερώσεις τεχνητά εκτρεφόμενων ορνιθόμορφων;

Η απελευθέρωση των πτηνών αυτών χρησιμοποιείται κατεξοχήν για το “γέμισμα της τσάντας”. Το σύστημα αυτό αναφέρεται αγγλιστί “put and take”, δηλαδή τα πτηνά απελευθερώνονται στον κυνηγότοπο (put) και καρπώνονται άμεσα (take). Το “put and take” προκαλεί πολλά ερωτήματα σε θηραματολόγους και κυνηγούς όταν εξετάζεται υπό το πρίσμα της κυνηγετικής παράδοσης, ηθικής και φιλοσοφίας και της διατήρησης της φύσης (Σώκος Χ., Μπίρτσας Π. 2000. Η αλλοτρίωση της θήρας: η περίπτωση του “put & take” στις Ε.Κ.Π.. Επιστημονική Επετηρίδα Σχολής Δασολ. Φυσ. Περιβ. Α.Π.Θ., Τόμος ΜΓ43: 383-394).

12) Ποια είναι τα συμπεράσματα;

Σύμφωνα με τα ανωτέρω η απελευθέρωση τεχνητά εκτρεφόμενων ορνιθόμορφων (από εκκολαπτικές μηχανές) θα πρέπει να αποφεύγεται εντός των καταφυγίων και όπου υπάρχουν βιώσιμοι πληθυσμοί ορνιθόμορφων.

Η απελευθέρωση τεχνητά εκτρεφόμενων ορνιθόμορφων μπορεί να εξετάζεται σε υποβαθμισμένα ενδιαιτήματα και κοντά σε μεγάλα αστικά κέντρα για άμεση κάρπωση (put and take).

Η χρηματοδότηση όμως φιλοθηραματικών και φιλοπεριβαλλοντικών δράσεων είναι περιορισμένη στην Ελλάδα, και παράλληλα υπάρχουν σοβαρές ανάγκες για:

βελτίωση του ενδιαιτήματος, τον έλεγχο των αρπάγων και τη διαχείριση της κυνηγετικής κάρπωσης.

εγκατάσταση νέων πληθυσμών με την αποτελεσματικότερη πρακτική της σύλληψης και μεταφοράς αγρίων ατόμων από γειτονικούς πληθυσμούς και εναλλακτικά της φυσικής ή ημι-φυσικής εκτροφής (επώαση και ανατροφή από τους γονείς ή από κότες μπάνταμ και χρήση λοιπών βελτιωμένων τεχνικών).

Η πρόσφατη εγκύκλιος του Υπουργείου για τις απελευθερώσεις αναγνωρίζει τα προβλήματα της γενετικής μόλυνσης και μεταφοράς παθογόνων οργανισμών (Υπουργική Απόφαση 98161/4136/29-9-2008/Υ.Α.Α.Τ). Ωστόσο πρέπει να γίνουν πολλά ακόμα ώστε οι απελευθερώσεις ορνιθόμορφων να μην αποτελούν πρόβλημα για την ελληνική φύση αλλά δράση διατήρησης.

Δημοσιεύτηκε αρχικά στην έκδοση Παν-Θήρας της ΚΟΜΑΘ

Δείτε : Απελευθερώσεις …χαβαλέ!